Aberri arrotzarengatik hilak (morts pour la "patrie")

(2008ko azaroan Berria-ko Matraka gehigarrian argitaratua)

Milaka hil ziren. Herritik urrun, ezagutzen ez zuten aberri arrotz baten zerbitzura. Etxebehere, Goihenetxe, Kanpandegi, Duinat, Mitxelena, Oihenart, Gartzia, Hiriart, Duhalde, Olasagasti, Olaskoaga, Intxauspe, Arotzarena, Bergara, Martin... Frantzia iparraldeko gudu zelai eta lubakietan I. Mundu Gerran (1914-1918) bizia eman zutenen deiturak dira, Ipar Euskal Herri osoko herrietako plazetako oroitarrietan zizelkatuak. Morts pour la patrie lelopean (aberriaren alde hilak) ageri dira haien izenak, eta urtero azaroaren 11n ohoratzen dituzte, Armistizioaren Egunean, Frantziako bandera eta ikurren artean. Alabaina, soldadu joandako asko eta asko ez ziren gerrara frantses sentimenduaren jabe joan, ezta frantses hizkuntza jakinik ere. Bizirik -zaurituta, gaixo edota mutilatuta, anitz- itzulitakoek eta hilen senideek berenganatuko zuten frantses sentimendua.



Morts pour la patrie... eskuara baizik ez zakiten haiek. Hego Euskal Herriko kantari batek, Gorka Knorrek, konposatu eta abestutako kantuaren leloak aski ongi adierazten du Lapurdiko, Nafarroa Behereko eta Zuberoako milaka gazteren tragedia. Frantziako armadako buruen aginduak ulertzen ez zituztelako, batzuk desobedientziagatik fusilatu zituzten. Azken agurraren negarra du izena kantuak
-1975ean argitaratua, Nik nahi dudana diskoan-. Haatik, ez ditu aipatzen gerrari izkin egin ziotenak. Izan ere, beste gazte askok gerrara joateko aginduari muzin egin, eta intsumiso eta desertore bihurtu ziren. Ezin herrian segitu, ordea, eta Bidasoaz eta Pirinioez hegoaldera igaro ziren ezkutuan, Hego Euskal Herrian babes hartzeko edo Ameriketara emigratzeko.

Deportatuak, errefuxiatuak...

Knorr Herrialde Katalanetan jaio zen (Tarragona, 1950), baina txikitan Gasteizera eraman zuten gurasoek, eta han ekin zion kantagintzari, 21 urterekin. Azken urteetan politikan aritu da, Eusko Alkartasunako diputatu. Lehenago zortzi disko sortu zituen. Morts pour la patrie lapurtera eta baxenafarrerara hurbilduz konposatu zuen. La Marseillaise Frantziako himnoaren hasierako notekin hasten da Azken agurraren negarra kantua, larailarai larai batekin. Berehala ematen dio bidea gerrara doanari eginiko galderari: Nora zoaz, eskual semea, harma hori eskutan?

Hurrengo estrofak Lapurdi astindu zuen eta Parisek agindutako beste gertaera latz bat dakar gogora: Landetarako deportazioa. Landetaratu gindutenekila dugu orai hil behar... 1793an, Frantziako Iraultzan, gazte lapurtarrek armadari uko egiten ziotela ikusirik, bereziki Sara eta Azkaineko 4.000 lagun Landetara deportatu zituzten. Gazteek ihes egin baitzuten, gehienak ume eta zaharrak ziren: bidean, ahuleziak eta eritasunek jota, erdiak-edo hil ziren. Handik urte batzuetara, herrira itzultzen utzi zietenean, beren etxe eta baserriak suntsituak edo frantsesek hartuak aurkitu zituzten.
120 bat urte geroago, a zer-nolako ohorea arbasoak deportatu zituztenen aginduetara lubakietan hil behar izatea!

Ondorengo estrofak, gerrak etxe guztietara daraman tragedia islatzen du, Pako Aristi idazleak Ahoa Bete Kanta webgunean dioenez: «Bere ama agurtu du / etxolako atarian; / bere amak bisitatuko du / atzerriko hilobian. Argitaratu zenean, 1970eko hamarkadan, euskal militanteak jada erbestean bizi ziren; kantuak egoera harekin bat egiten zuen. Gorka Knorrek bere ahots leun eta sentiberarekin zirraratsu eskaintzen du».




Herri askoren borrokaleku

Ipar Euskal Herrian bezala, Ipar Katalunian, Bretainian eta Korsikan ere, gazte askoren galera ez ezik, herri nortasunaren eta berezko hizkuntzen galera ere eragin zuen Gerra Handiak. Ama hizkuntzaz lotsatu eta baliagarritzat ez jotzerainoko erreakzioa eragin zuen hainbatengan, eta frantses nazionalismoa errotzeko eta sendotzeko, Frantziaren zati sentitzeko, balio izan dute harrezkeroztik egin diren hildakoen aldeko oroitarri eta ekitaldiek.




Frantziaren menpeko lurraldeetatik harago, Erresuma Batuaren menpekoetan ere eragina izan zuen gerrak. Urte haietan, oraindik, armada eta Britainiako administrazioaren menpe zegoen Irlanda osoa. Ohikoa zen gazte irlandar asko, behartuta nahiz boluntario gisa, Erresuma Batuko armadan borrokatzea, Londresen intereseko gerra eta konkistetan. Alemaniaren eta haren aliatuen aurka 1914tik zuten gerrarako, are gazte gehiago behar zituen Londresek, kanoi bazka alegia, Frantzian batez ere, eta abertzale irlandar batzuk erakartzen asmatu zuen. Loialista mordoa ere errekrutatu zuen, batzuk 1912an sortutako UVF Ulsterko Boluntarioen Indarretakoak.

Abertzaleen artean NV Boluntario Nazionalak taldeko batzuk Europa kontinentalean borrokatzen ziren bitartean, beste batzuk etxean borrokatu ziren, 1916ko matxinadan, britainiarren okupazioaren kontra eta Irlandaren independentziaren alde. 1913an sortutako IRA Irlandako Armada Errepublikanoaren barruan aritu ziren.

Paradoxa izan zen irlandar asko etxean etsai zituztenen ondoan ibili zirela atzerrian. Sommeko batailan (Frantziako iparraldean), Irlandako loialista eta Ingalaterrako gazte askorengandik gertu borrokatu ziren hainbat irlandar nazionalista. Irlandarrak 36. (Ulster) Division eta 16. (Irish) Division izenekoetan aritu ziren alemaniarren kontra.

Euskal Herri, Korsika, Bretainia, Herrialde Katalan, Australia, Kanada eta beste hainbat herrialdetako soldaduen fronte eta lubakietan hil ziren. Heriok batu zituen. Halere, toki askotan ofizialki morts pour la patrie dira oraindik...

FITXA

JAKIN BEHARREKOAK
Izena: 'Azken agurraren negarra'.
Egilea: Gorka Knorr (hitzak eta doinua).
Nork grabatua: Gorka Knorr.
Diskoa: 'Nik nahi dudana' (1975, Artezi).
Bertsioak: Iñaki Alfaro, Juan Karlos Irizar, Killers... .

"Karrikakoak frantsesez mintzo ziren, eta kanpainakook eskuaraz" (Extefana Irastortza hendaiarrari elkarrizketa)

2018-10-28an zendu da Extefana Irastortza. Gugan bego!
(Hemen duzuen elkarrizketa Behe Bidasoako Hitza-n argitaratu nuen, 2009ko irailaren 11n. Oharra: Hitz batzuk, ez guziak, hark erabilitako euskalkian utzi ditut).

> Herritarrekin solasean

EXTEFANA IRASTORTZA ›› Hendaiako kanpaindar ohia, olerkaria

«KARRIKAKOAK FRANTSESEZ MINTZO ZIREN,
ETA KANPAINAKOAK ESKUARAZ»

Extefana Irastortza, Senpereko Hatsa Elkartearen Poesia Egunetako batean,
atseden hartzen eta pentsakor. (Argazkia, Juanma Sarasola)

Kanpaindar olerkaria››
Hendaiako kontu zahar ainitz dakizki Asporotz Berriko emakumeak, eta azken urteetan bertso eta poesietan isurtzen ditu atzoko eta oraingo gogoetak

JUANMA SARASOLA / Hendaia

Extefana Irastortza 1925ean jaioa da, Altzan (oraindik herria zela, Donostiako auzo bihurtu aitzin), guraso hendaiarrengandik. Sortzezko abizenak Iribarren Ugalde ditu -ezkontzean hartu zuen senarraren abizena-, eta lau urte zituela, itzuli zen familia osoa Hendaiara. Zubernoa auzoko Asporotz Berri kanpaina-n [baserrian] bizitua, Abadiatik hurbil, gero handik ez oso urrun eraiki zuten etxea: Xabola. Gertaera ugariren lekuko, beste ainitzen ondorioak jasan ditu, tartean hiru gerrarenak. Galtzeko arriskuan den Hendaiako bertako euskara egiten du, eta Senpereko Hatsa Elkartearen urteroko olerki bilduman (Hatsaren Poesia) parte hartzen du urteotan, poesiaz gain euskara biziki maite duelako.

Altzan jaioa zara. Gerra kontuengatik jaio zinen Gipuzkoan, ezta?

Bai. Ene aita zena [Ganix Iribarren], sei hilabete ezkondua zelarik, I. Mundu Gerlan parte hartzerat igorri zuten Belgikarat, Frantziako armadako soldadu. Handik denbora batera etxerat itzultzeko permisionea izan zuen, gerlan zela alaba jaio baitzen. Baina gero, hamabortz egunen buruan, gerlarat itzuli behar zuenean, azkeneko mementuan bere aitak erran zion: «Ze beharra duk harat hiltzerat gateko? Nik Altzan badiat arreba bat baserri batekin, eta harek hemendik geriza eta mantenua emanen dizkik». Hala, aitatxik semea -nire aita- Bidasoaz bertze alderat pasatu zuen. Aitatxi [Martin Jose Iribarren] Goizuetakoa zen, 18 urterekin Hendaiarat etorria, eta hemen esposatua. Karlisten denboran ihesi etorri zen, baina arreba Hegoaldean, Altzan, geratu zen. Eta gero nere ama [Sabina Ugalde], hemen gelditua zenez, etxetik, Fagadi baserritik [Corniche edo Kostako bide ondoan] aita ikusi ahal izateko Bidasoarat hurbiltzen zen igandeetan; bakoitzak alde batetik ikusten zuen bertzea.

Nola elkartu ziren zure gurasoak?

Hala bi urtez egon ziren. Gero mendiz pasa zen ama, bi urte eta erdiko neska altzoan, Berarat. Handik Altzarat gan zen, aita zagoen baserrirat (Iparragirre). Hortakotz naiz ni Altzan sortua. Lau urte nituela etorri ginen Hendaiarat, eta hemengoa sentitzen naiz.

Zeintzuk dira Hendaiako zure lehenbiziko oroitzapenak?

Ni kanpain-an nintzen; bortz-sei kilometro baziren karrikarat gateko, eta ez ginuen automobilik. Eskolarat tranbian gaten nintzen. Miarritzetik Hendaiako garat [geltokirat] etortzen zen, eta hura hartzen nuen; Haizabian gelditzen zen, baita Abadiako jauregiaren aitzinean eta Les Jumeaux-en ere [Dunbarrietan]. Tranbia elektrikoa zen, eta bi xentimo -liberarena- pagatzen nituen, gan-etorriagatik. Eskola librorat -Centre Germainerat- gaten nintzen; gero katixima ere ikasten nuen, eta seroren edo mojen etxean jaten nuen. Katixima eskuaraz egin dut, baina eskolako erakasleek ez zakiten eskuaraz. Zigorrak ezartzen zizkiguten: xokoan puni, belauniko!

Eskolan eta karrikan trufa egiten zizueten euskaraz  aritzeagatik?

Ba. Ez da orai bezala. Orai kanpain-ako edo karrikako haur guziak ibual dire, baina orduan bazen diferentziya karrikako haurren eta kanpain-akoen artean. Karrikakoak frantsesez mintzo ziren, eta kanpain-akoak eskuaraz.

Zertan jostatzen zineten?

Soka saltoan, elkar atxemanka... Bo, oraiko jostetak igualtsuak dire.

Borrokarik ere izanen zen, ezta? 

Ba! Ni jo izatu naute tranbian, jo! [Barrez] Ximiko, eta iletik tiraka! Behin gertatu zen. Hori eskola publiko eta libroko ikasleen artean.

Irun eta Hondarribia parean izaki, 1936ko gerraren batailen eta ondorioen lekuko izanen zinen...

Nik ikusi tut San Martzialgo kaskoan bizi ziren batzuk honat etortzen; auzoko jendea kusiak [lehengusuak] zituzten, eta ez dakit nola pasatu ziren, mendiz-edo. Hemengo kanpain guzietan gerlari ihesi etorritako jendea zagoen. Gure etxean bi egotu ziren: Felipe eta Joxe. Jan truk egiten zuten lana kanpainako lurretan. Nik 11 urte nituen, eta eskolarat gan aurretik Kanetan 10-15 barku ttiki ikusi nituen egun batean, denak Hondarribitik etortzen, aiton-amon, haur ttiki, ama gazteekin... Heiei begira, eskolarako tenorea ahantzi nuen. Ahizpa etorri zitzaidan gero: «Ze aitu haiz uai arte? Eskolako tenorea pasatu da!», eta nik erantzun: «Ze inporta du eskolak, holako miseriaren aitzinean...?!». Irun sutan ikusi nuen. Ogia kario [garesti] zen orduan. Miseria ikusi ginuen...

Eskolaren ondotik zer ikasi edo zertan lan egin zenuen?

12 urterekin utzi nuen eskola, kanpainan aita-amak laguntzeko. Behiak eta azienda zaindu behar ziren, eta kanpainan ez baitzen urik iturritxarat gan behar zen urketa [ur bila]. Sei ahizpa ginen; mutil bakarra gripe espainiarrak jota hil zen, bederatzi hilabeterekin.

Handik gutxira berriz ere gerra oihartzunak. Nazien okupazioa nola gogoratzen duzu?

Ez zen bizitza erraza. Etxe eder guziak hartu zituzten. Jatekoa xuhur zen, kartetan neurtua. Arratsetan kasu! Argiak behar ziren hil, itzali, eta ateak zerratu, itxi.

Erresistentzia ekintzarik izan zen Hendaian edo inguruan?

Hasteko Hendaiako mera [auzapeza] eta Herri Kontseiluko jende ainitz arrestatu zituzten, baita Santa Anako apeza ere [Paul Simon]. Baita 14-15 urteko bi gazte ere; hauek ez ziren gero etorri... Eskolako direkturra, Karrikaburu, ere arrestatu zuten.

Nola ezagutu zenuen senarra?

Ogia ehotzeko maxina [garia ehotzeko makina] zuen haren aitak, eta nik ogiburuak ehotzerat eramatean ezagutu nuen. Egun batez landatik etxerat heldu nintzen, eta kusin batek: «Ttepana -hala deitzen zidaten-, Ttepana! Tori, paper puxka bat eman nau Josephek, tori!». Eman ninduen hitzordu bat halako tokitan ikusi nahi ninduela... eta hara! Hola hasi ginen. Bortz urte elkarrekin ibili ginen, igandeetan, eta astean bakotxa bere etxean... ez orai bezala! [Barrez]. Bortz urteren buruan ezkondu ginen.

Ezkongaietan nola ibili zineten?

Dantzarat gaten ginen, baita zinemarat ere, lehengo kasinorat. Bizikletaz gaten ginen; batzuetan bera bi bizikletarekin etortzen zen, bera berean, eta amarena esku batekin ekarriz. Arratsetan ez ginen ateratzen, iluntzeko behar zen etxerat etorri! 1948an esposatu ginen, Hendaian berean, Herriko Etxe zaharrean; gero Santa Ana elizan meza, eta aperitifa Bergere hotelean, plaian, egin ginuen. Hura mutilaren lagunek pagatzen zuten orduan, beren oparia, presenta zen. Bazkaria etxean, kusinek eta ttanttek [izebek] prestatua: salda, legatza...

Senarra nongoa zenuen?

Urruñakoa. Bere aita harotza zen, Geriza etxekoa, kalekoa. Baina  bazuten ere ogi-yotzeko maxina, kanpainez kanpain gateko.

Lanbide hori desagertua da...

Bertze batzuen gisan. Kisu labeak ere desagertu dira, lurrez tapatu tuzte! Behar da ondarea kontserbatu, baita etxeko eskuara ere!

Euskara maite duzula ikus daiteke zure bertsoetan eta poesietan. Noiz eta nola hasi zinen idazten?

Senarra galdu nuelarik, 1992an, garai gogorrak bizitu nituen. Alabak erran zidan libururen bat hartzeko, baina ez nituen oso gustuko. «Orduan egin bertsoak, nik erakutsiko dizut teknika», erran zidan erakaslea den alabak. Leihoan pausatu zen txantxangorri bati begira eskribatu nuen lehena; seinale bat iduri zuen... Donibane Lohizuneko Begiraleak elkartearekin kantatzen nuen, eta Senpereko Auxtin Zamora ezagutu nuen, Hatsa Elkarteko liburuekin. Galdetu zidan ea etxean bazen gazterik poesiak egiteko, eta ezetz, ez zela, baina beharbada ni animatuko nintzela. Igorri niozkan, eta hala hasi nintzen, duela hamar urte. Heldu den urtekoak ianeko prest ditut!

«Hemengo ‘kanpain’ guzietan 

gerlari ihesi etorritako jendea zegoen.
Gurean bi ‘egotu’ ziren»

«Kisu labeak lurrez
tapatu dituzte! Behar da
ondarea kontserbatu,
etxeko ‘eskuara’ ere!»

XX. MENDEKO LEHEN ZATIKO HENDAIA HURA

Extefana Irastortzak ongi oroitzen du XX. mendeko lehen zatiko Hendaia. «50 kanpain baziren; nere burasoen garaian gehiago. Karrika antolatzeko [konpontzeko] kantonier bat zegoen, Ergi, eta baziren zikin biltzaileak, behi pare batekin -uztarrian- eta orgarekin: Gabilondo eta Erramun. Herri zaintzaileak hiru ziren, eta herriko mutil bat, Grazianet. Honek aitzinetik abisatzen zuen zerbait berri bazen. Bazen ere garde champêtre [landazain] bat. Hiru harotz ere baziren, Xan Ttikia, Dolasque, eta Mendizabal. Horrez gain, zaldi taxi bat zagoen, karrosa polit batekin, Fagoaga jaunarena». 

Hendaia aski beregaina zen: «Hendaiatik bizi zen herria, saltegietan guzietarik zen; taillurra [jostuna], zapataria, epizeria, arno xaia, liburudendak, ostatuak, bolanderia [okindegia], mertzeria, postetxea... Arrain saltzaileak Hondarribitik etortzen ziren, saskiak buruan, battelaz ibaia pasatuz, Kanetaraino. Nere ama zena batzuetan Irunera gaten zen; adixkideak zituen, eta eskualdun ainitz zen Irungo saltokietan».