Milaka hil ziren. Herritik urrun, ezagutzen ez zuten aberri arrotz baten zerbitzura. Etxebehere, Goihenetxe, Kanpandegi, Duinat, Mitxelena, Oihenart, Gartzia, Hiriart, Duhalde, Olasagasti, Olaskoaga, Intxauspe, Arotzarena, Bergara, Martin... Frantzia iparraldeko gudu zelai eta lubakietan I. Mundu Gerran (1914-1918) bizia eman zutenen deiturak dira, Ipar Euskal Herri osoko herrietako plazetako oroitarrietan zizelkatuak. Morts pour la patrie lelopean (aberriaren alde hilak) ageri dira haien izenak, eta urtero azaroaren 11n ohoratzen dituzte, Armistizioaren Egunean, Frantziako bandera eta ikurren artean. Alabaina, soldadu joandako asko eta asko ez ziren gerrara frantses sentimenduaren jabe joan, ezta frantses hizkuntza jakinik ere. Bizirik -zaurituta, gaixo edota mutilatuta, anitz- itzulitakoek eta hilen senideek berenganatuko zuten frantses sentimendua.
Morts pour la patrie... eskuara baizik ez zakiten haiek. Hego Euskal Herriko kantari batek, Gorka Knorrek, konposatu eta abestutako kantuaren leloak aski ongi adierazten du Lapurdiko, Nafarroa Behereko eta Zuberoako milaka gazteren tragedia. Frantziako armadako buruen aginduak ulertzen ez zituztelako, batzuk desobedientziagatik fusilatu zituzten. Azken agurraren negarra du izena kantuak
-1975ean argitaratua, Nik nahi dudana diskoan-. Haatik, ez ditu aipatzen gerrari izkin egin ziotenak. Izan ere, beste gazte askok gerrara joateko aginduari muzin egin, eta intsumiso eta desertore bihurtu ziren. Ezin herrian segitu, ordea, eta Bidasoaz eta Pirinioez hegoaldera igaro ziren ezkutuan, Hego Euskal Herrian babes hartzeko edo Ameriketara emigratzeko.
Deportatuak, errefuxiatuak...
Knorr Herrialde Katalanetan jaio zen (Tarragona, 1950), baina txikitan Gasteizera eraman zuten gurasoek, eta han ekin zion kantagintzari, 21 urterekin. Azken urteetan politikan aritu da, Eusko Alkartasunako diputatu. Lehenago zortzi disko sortu zituen. Morts pour la patrie lapurtera eta baxenafarrerara hurbilduz konposatu zuen. La Marseillaise Frantziako himnoaren hasierako notekin hasten da Azken agurraren negarra kantua, larailarai larai batekin. Berehala ematen dio bidea gerrara doanari eginiko galderari: Nora zoaz, eskual semea, harma hori eskutan?
Hurrengo estrofak Lapurdi astindu zuen eta Parisek agindutako beste gertaera latz bat dakar gogora: Landetarako deportazioa. Landetaratu gindutenekila dugu orai hil behar... 1793an, Frantziako Iraultzan, gazte lapurtarrek armadari uko egiten ziotela ikusirik, bereziki Sara eta Azkaineko 4.000 lagun Landetara deportatu zituzten. Gazteek ihes egin baitzuten, gehienak ume eta zaharrak ziren: bidean, ahuleziak eta eritasunek jota, erdiak-edo hil ziren. Handik urte batzuetara, herrira itzultzen utzi zietenean, beren etxe eta baserriak suntsituak edo frantsesek hartuak aurkitu zituzten.
120 bat urte geroago, a zer-nolako ohorea arbasoak deportatu zituztenen aginduetara lubakietan hil behar izatea!
Ondorengo estrofak, gerrak etxe guztietara daraman tragedia islatzen du, Pako Aristi idazleak Ahoa Bete Kanta webgunean dioenez: «Bere ama agurtu du / etxolako atarian; / bere amak bisitatuko du / atzerriko hilobian. Argitaratu zenean, 1970eko hamarkadan, euskal militanteak jada erbestean bizi ziren; kantuak egoera harekin bat egiten zuen. Gorka Knorrek bere ahots leun eta sentiberarekin zirraratsu eskaintzen du».
Herri askoren borrokaleku
Ipar Euskal Herrian bezala, Ipar Katalunian, Bretainian eta Korsikan ere, gazte askoren galera ez ezik, herri nortasunaren eta berezko hizkuntzen galera ere eragin zuen Gerra Handiak. Ama hizkuntzaz lotsatu eta baliagarritzat ez jotzerainoko erreakzioa eragin zuen hainbatengan, eta frantses nazionalismoa errotzeko eta sendotzeko, Frantziaren zati sentitzeko, balio izan dute harrezkeroztik egin diren hildakoen aldeko oroitarri eta ekitaldiek.
Frantziaren menpeko lurraldeetatik harago, Erresuma Batuaren menpekoetan ere eragina izan zuen gerrak. Urte haietan, oraindik, armada eta Britainiako administrazioaren menpe zegoen Irlanda osoa. Ohikoa zen gazte irlandar asko, behartuta nahiz boluntario gisa, Erresuma Batuko armadan borrokatzea, Londresen intereseko gerra eta konkistetan. Alemaniaren eta haren aliatuen aurka 1914tik zuten gerrarako, are gazte gehiago behar zituen Londresek, kanoi bazka alegia, Frantzian batez ere, eta abertzale irlandar batzuk erakartzen asmatu zuen. Loialista mordoa ere errekrutatu zuen, batzuk 1912an sortutako UVF Ulsterko Boluntarioen Indarretakoak.
Abertzaleen artean NV Boluntario Nazionalak taldeko batzuk Europa kontinentalean borrokatzen ziren bitartean, beste batzuk etxean borrokatu ziren, 1916ko matxinadan, britainiarren okupazioaren kontra eta Irlandaren independentziaren alde. 1913an sortutako IRA Irlandako Armada Errepublikanoaren barruan aritu ziren.
Paradoxa izan zen irlandar asko etxean etsai zituztenen ondoan ibili zirela atzerrian. Sommeko batailan (Frantziako iparraldean), Irlandako loialista eta Ingalaterrako gazte askorengandik gertu borrokatu ziren hainbat irlandar nazionalista. Irlandarrak 36. (Ulster) Division eta 16. (Irish) Division izenekoetan aritu ziren alemaniarren kontra.
Euskal Herri, Korsika, Bretainia, Herrialde Katalan, Australia, Kanada eta beste hainbat herrialdetako soldaduen fronte eta lubakietan hil ziren. Heriok batu zituen. Halere, toki askotan ofizialki morts pour la patrie dira oraindik...
FITXA
JAKIN BEHARREKOAK
Izena: 'Azken agurraren negarra'.
Egilea: Gorka Knorr (hitzak eta doinua).
Nork grabatua: Gorka Knorr.
Diskoa: 'Nik nahi dudana' (1975, Artezi).
Bertsioak: Iñaki Alfaro, Juan Karlos Irizar, Killers... .
